“Do I really look like a guy with a plan?
Do you know what I am? I am like a dog chasing cars.
I wouldn’t know whát to do if I caught it! I just do things.
The mob has plans. The cops have plans. Gordon’s got plans.
Y’know they’re schemers. Schemers trying to control their little worlds.
I try to show the schemers how pathetic their attempts to control things really are”

The Joker, The Dark Knight (7)

Socrates wordt beschouwd als een van de stichters van de Westerse filosofie (1). De man leefde een eenvoudig leven – hij woonde zelfs een tijdje in een ton – en wandelde doorgaans gewoon rond in Athene. Hij onderwierp daarbij de toevallige voorbijganger op een speelse en sluikse manier aan een kruisverhoor naar diens kennis en onuitgesproken aannames. Socrates was een meester in het stellen van peilende vragen en deed hiermee steevast zijn ondervraagde kronkelen. Hij ging hiermee door totdat er werd gestopt met gedachteloos lipdienst te bewijzen aan populaire standpunten. Dat is alvast het beeld dat ik heb overgehouden uit verhalen over de man, er is namelijk geen enkel geschrift overgebleven van zijn eigen hand. Het zijn de leerlingen van Socrates, Plato en Xenophon, die zijn gedachtengoed op papier hebben gezet.

Plato legde in één van zijn dialogen, de Phaedo, ook de laatste dag van Socrates vast toen die zijn doodstraf moest ondergaan door het drinken van een gifbeker. Door zijn niets ontziende kritische aard jegens elke aanname en elk instituut had Socrates zich de toorn van het Atheens stadsbestuur over hem heen geroepen, wat hem uiteindelijk ook zijn leven kostte. Plato bouwde voort op de leer van zijn meester en richtte later zelfs het allereerste instituut op voor hoger onderwijs in het Westen, de Academie van Athene. Mede daardoor wordt ook hij als één van de meest invloedrijke denkers in de Westerse filosofie beschouwd (2). Plato stierf rustig in zijn eigen bed op 81 jarige leeftijd (3) en dus niet door een gifbeker, zoals zijn leervader. Hij liet ons wel vele geschriften na waaronder ook zijn meest bekende leer, de ideeënleer.

In de allegorie van de grot wordt deze leer toegelicht (4): gewone stervelingen zien enkel de schaduwen geworpen door het vuur in de grot en horen enkel de echo’s weerkaatst door haar wanden, maar ervaren nooit rechtstreeks de ware aard van de zaken. Alles komt ons over als veranderlijk in tijd en ruimte. De sterveling die zijn ketens echter kan afleggen, de donkere grot ontvluchten en het daglicht ontdekken wacht de ervaring van de ideale vormen, die wel tijdloos en onveranderlijk zijn.

Dit idee dat er een onveranderlijk ideaal bestaat achter de immer veranderende zintuigelijke wereld werd al door Socrates verdedigd, als een reactie op het ‘ta panta rhei’ van Heraclitus en geïnspireerd door de perfecte wiskundige wereld van Pythagoras. De term platonische liefde geeft een uitdrukking aan het idee van Plato, dat er een meer pure, edele en nobele vorm van liefhebben is voorbij het puur fysieke. Ook de term ideaal is afgeleid van het Griekse idea (5), de term die Plato zelf ook gebruikte, en de nog steeds gebruikte uitdrukking ‘de ideale wereld’ is dan ook een rechtstreekse erfgenaam van dit platonisch gedachtegoed.

Het ideaal ligt echter steeds buiten ons buiten of onze omgeving, waardoor we bij het nastreven ervan ons zelf verloochenen, als onvoldoende. Wanneer wij dus op zoek gaan naar die ideale wereld en ernaar verlangen, dan voelen we de vlinders in onze buik van de platonische idealenliefde, maar tegelijkertijd zijn onze darmen in de knoop door haar schaduwzijde, de platonische zelfhaat (6).

bron foto: uit een animatie film over de grot van Plato op Youtube

(1) Wikipedia over Socrates
(2) Wikipedia over Plato
(3) Yahoo over de dood van Plato
(4) Wikipedia over de allegorie van de grot, je kan ook een korte animatie ervan bekijken waar ik de foto van dit artikel uit haalde.
(5) ‘Idea’ staat voor gestalte, aanblik. Plato gebruikte ook de term ‘eidos’ of vorm. Idea had dus niet dezelfde betekenis voor Plato als idee voor ons, er werd dan ook niet verwezen naar ‘opvatting in iemands geest’ maar wel naar vorm. Bron: wikipedia over de ideeënleer.
(6) In deze vergelijking staat liefde tot het ideaal zoals haat staat tot het zelf. Liefde en haat hebben elk hun eigen gradaties, en voor wat betreft zelfhaat bespreek ik effecten ervan in hier rust Paradoxis en olie in de machine.
(7) Met dank aan een collega om mij aan dit fijn fragment te herinneren uit de magistrale trilogie rondom Batman. De Joker heeft hier de goede spirit helemaal te pakken, hij staart zich niet dood op een plan. Hij weet ook dat in het zeldzaam geval dat een plan min of meer werkt, de voldoening daarrond van korte duur is (what to do if you catch that dog?) en dat al snel een nieuw plan moet worden uitgedokterd. Los daarvan is hij psychologisch toch wel enigszins, hmmm, uit balans (de Joker wel te verstaan, over de collega geen kwaad woord op dit forum).