We ontlenen het woord voetnoot blijkbaar uit de Engelse taal, ‘footnote’ (1). Als ik het woord hoor moet ik spontaan denken aan voetschimmel en teenkaas. Voeten zijn een soort van fundament voor elke mens, de basis voor zijn evenwicht en voor veel van zijn verplaatsingen. Mijn associatie met teenkaas lijkt dan ook op het eerste zicht onterecht, maar is dat ook zo? Wat dan te denken van de uitdrukking ‘een voetnoot in de geschiedenis’ te zijn, waar zo veel mee wordt bedoeld als niet doorslaggevend te zijn in de geschiedenis maar wél vermeldenswaard (2)?

Mijn eigen relatie tot voetnoten is veel minder dubbelzinnig, ik vind ze wel degelijk belangrijk. Ik geef wel toe dat ik daar in ben gegroeid, vooral door het veelvuldig en gulzig lezen van teksten allerlei, kranten artikels, blogs, websites, wetenschappelijke artikels en boeken. Meestal lees ik gericht, zoekend naar een betere vraag als de vraag waar ik mee startte. En die verbeteringen vind ik typisch in de verwijzingen van teksten die alvast mijn aandacht hadden getrokken. Af en toe kom je daardoor uit op tijdloze parels. Verwacht nu niet om in mijn voetnoten die parels zo maar zonder slag of stoot te vinden. Het is de zoektocht zélf die uiteindelijk waardevol wordt. “Alle goede dingen kosten moeite”.

En toch heb ik nu al twee keer van een lezer de half open vragen gekregen over die voetnoten van mij: “waarom toch?”. Ik begrijp die vraag wel, ook omdat ik een meer dan sterk vermoeden heb dat die voetnoten nauwelijks worden gelezen (3) en de mensen misschien denken dat het hier gaat over één of ander misplaatste vorm van superioriteit complex (4). Niet dus. “Als ik ver kon kijken is dat omdat ik op schouders van reuzen stond”, zei Isaac Newton (5). Ik zal nooit zo een weidse blik verkrijgen als Sir Newton, maar wat ik zie, voel, denk en doe kabbelt wel degelijk voort uit wat ik heb gelezen.

“Maar vent toch, ben je dan ook zeker dat wat je leest ook waar is?”
“Neen voorwaar!”

Elke waarheid is voorwaardelijk en tijdelijk tot een andere waarheid de vorige falsifieert (6). Die onzekerheid hoeft helemaal niet te verlammen: je doet je huiswerk, je komt tot redelijke aannames en een verdedigbaar besluit en je handelt daarnaar. Na die actie volgt een reactie en je stelt je aannames en besluit bij waar nodig. Ik zou zeggen ‘ad infinitum’, maar het is eerder ‘ad mortem’ (7). En die relativiteit van de individuele waarheid is de andere reden van die voetnoten, geloof zeker niet alles wat je denkt of wat ik schrijf, en lees er de referenties op na als het jou scheef aanvoelt. Al die verguisde voetnoten samen zijn uiteindelijk een stille en vertraagde echo van de symfonie in ons hart en hoofd.

(1) Toch volgens de etymologiebank.
(2) Bij gebrek aan een online abonnement op de ‘Van Dale online’, heb ik dit gewoon gevonden op Wikipedia.
(3) De meeste van de voetnoten zijn verwijzingen naar referentie materiaal, en daar zit altijd een URL bij. Als je daar op klikt, dan wordt die klik geregistreerd in mijn statistieken. En van de 4.812 klareau bezoeken tot het moment van dit schrijven is er exact 39 maal geklikt. Dat is 0,8%. I rest my case.
(4) Perfectionisme zou een andere verklaring zijn, maar diegenen die mij kennen zullen mij daar niet snel van verdenken, denk ik dan.
(5) Adam at van de appel van de boom van kennis. Newton kreeg een appel op zijn kop gesmeten en ontdekte daarna de zwaartekracht. En hopla, ik verwijs hier gewoon door naar een pagina op Wikipedia over de man die zelf ook een reus werd.
(6) Toegegeven, nu heb tegen mijn eigen huisregels in een werkwoord gebruikt dat weinig gangbaar is in de dagelijkse spreektaal, gewoon maar om een extra voetnoot te kunnen maken. Ik moet mij vaak bedwingen om gespecialiseerde termen te gebruiken met een scherp omlijnde betekenis en waarvoor ik moet door verwijzen naar een-of-andere Wikipedia pagina, die niet zal gelezen worden. Meestal kies ik dan maar om in de plaats van die term een wat langere omschrijving te maken. In dit geval zal je zélf moeten lezen over falsifieerbaarheid op Wikipedia, tenminste als je dat nog niet kende.
(7) Niet tot in de eeuwigheid, maar tot aan de dood. Ik zoek dat zelf gewoon op Wikipedia, het meeste van mijn Latijn ben ik allang vergeten, maar ik blijf het toch een geweldig mooie taal vinden. Ik heb een zwak voor de Zuiderse talen. Mea culpa. Désolé, pistolet.