Niet zo heel erg lang geleden, ergens rondom de kerst periode in 2014, schreef ik een maatschappij kritisch artikel, vooral geïnspireerd door het denken van mensen die dat systematischer doen dan ikzelf. In mijn queeste naar de bronnen van absurditeit was ‘de maatschappij’ een logische startplaats, maar geen logisch eindpunt, die queeste moest uiteindelijk inwaarts gaan, en dus kwam ik niet meer terug op het thema.
Maar hoe gaat dat? Inderdaad, alles komt terug. En daar was dan een opinie stuk, ‘Opium’, in de Tijd van Frank van Massenhove (voorzitter van de federale overheidsdienst Sociale Zekerheid). In dat stuk kijkt hij in de eerste plaats vooral kritisch naar de socialistische beweging en naar welke waarden zij zou moet nastreven. Waarom? De vooruitgang van de technologie maakt dat tewerkstelling voor iedereen niet langer mogelijk is. Als deze stelling waar is, dan is de herverdeling van welvaart op basis van arbeid alleen niet langer mogelijk, en moet er een andere manier komen, eerlijk, billijk, sociaal. Maar ook zingeving door werk is dan niet langer meer mogelijk voor iedereen.
De maatschappij is veranderd en dat vraagt een herbronning van de sociale (politieke) projecten. De oude ideologie met haar waardes, strijdpunten en tactieken moet dan ook maar worden losgelaten, zo lijkt toch de suggestie te zijn aan het einde van het stuk “Zou ook [ideologie] opium voor het volk zijn?”.
Het was Karl Marx die religie omschreef als opium voor het volk. ‘Das Kapital’ heb ik niet gelezen, en dat gaat waarschijnlijk ook niet meer gebeuren. Maar een ander groot denker, Freud, toonde zich ook buitengewoon kritisch over religie in zijn essay ‘De toekomst van een illusie’. En dat werkje heb ik wél gelezen. Beeldenstormers komen steeds weer op de proppen met andere beelden, symbolen voor hun nieuw ideaal, hun nieuwe god. En bij Freud was dat het wetenschappelijk denken. In zijn tijdsbeeld paste dat ook op een natuurlijke manier in het post verlichting denken: vooruitgangsoptimisme en zelf realisatie ter vervanging van de betuttelende sturing van een archaïsch kerkelijk instituut.
Maar het is net dat vooruitgangsoptimisme, als ideologie, dat ons bracht waar we vandaag zijn, inclusief een artikel dat een nieuwe ideologie suggereert, alweer.
Wat bindt een gemeenschap van mensen? Gedeelde waarden, ideologie, die we leren van de vorige generatie en op onze beurt weer doorgeven aan de volgende via opvoeding en opleiding. Waarden zitten ook ingebakken in wetgeving en ze verschuilen zich onder onze culturele uitingen. Die gedeelde waarden zijn met andere woorden wat water is voor de vis: altijd en overal aanwezig, essentieel voor overleven maar onzichtbaar door hun vanzelfsprekendheid. Ze vallen pas op in contrast met waarden van andere gemeenschappen of culturen.
De gemeenschap kan werken, als haar leden geloven in het gezamenlijk project. De gemeenschap kan werken als haar leden blind geloven in haar waarden en ideologie. Maar hoe kan een gemeenschap zichzelf dan opnieuw uitvinden wanneer haar geloof niet langer goed werkt? Allemaal aan de methadon?
Neen. Ze zal zich heruitvinden gevoel per gevoel, gedachte per gedachte, woord per woord, artikel per artikel, daad per daad, stap per stap. Bedankt alvast voor jouw artikel Frank.